vorige naam / volgende naam / namenlijst
Israel Wygoda
25-10-1922 Fulda (D)
Weeshuisperiode:
13-09-1936 – 02-03-1941
overleefde de oorlog
overleden op 5 april 1993 Parijs
Vader
David Wygoda (1888-1971)
Moeder:
Sheindla Trembetzka *(1896-1944/1945)
* variaties in schrijfwijze, o.a. Sheindel Trembitzki
— De geschiedenis van Israel Wygoda wordt ook gebruikt in het educatiemateriaal van de stichting. Maak jij nu de opdracht over Israel? Lees dan pas na afloop dit verhaal. —
Vooraf: Het verhaal van Israel Wygoda bleef voor de onderzoekers naar de geschiedenis van het voormalige Joodse Weeshuis in Leiden lang een mysterie. Israel Wygoda was een zoon van Poolse ouders die op 13-jarige leeftijd naar het weeshuis kwam. Hij verliet in 1941 op 18-jarige leeftijd het weeshuis en ging naar Kibboets Beverwijk, officieel ‘Hachsjara chinoeg habayit’ geheten. Dit was een landbouwproject van Palestina Pioniers, waar jongeren voorbereid werden op het werken in de landbouw in Palestina. Als laatste ging het verhaal dat hij mogelijk naar Palestina was gevlucht. Het bleef lange tijd onduidelijk waarom hij in het weeshuis was terechtgekomen en hoe het hem vanaf 1942 was vergaan. In 2021 werd door ondergetekende na nieuw onderzoek familie van Israel gevonden, waaronder zoon Tsvi in Parijs. Israel had zijn kinderen vrijwel niets verteld over zijn jeugd in Nederland, behalve dat hij daar onderwijs had gekregen. Ook archiefonderzoek leverde nieuwe informatie op over het leven van Israel. Het verhaal over hem kan nu opnieuw verteld worden.
De ouders van Israel waren David Wygoda en Sheindla Trembitzki, beide geboren in Polen en ze kregen samen tien kinderen. Israel was hun derde kind, geboren in 1922. Ze woonden toen in Fulda (Duitsland), maar ze vertrokken in augustus 1933 naar Frankrijk, omdat ze zich als joden niet meer veilig voelden in Duitsland. Ze brachten vijf van hun kinderen naar de zus van Israels moeder die in Frankrijk woonde, vermoedelijk in Parijs. Israel was een van die vijf kinderen. De ouders reisden daarna met de andere kinderen (op dat moment drie, er werden later nog twee kinderen geboren) door naar het oosten en vestigden zich in Rusland. Waarom het gezin splitste en waarom er gekozen werd voor Rusland, blijft onduidelijk. Het gezin kwam nooit meer als geheel bij elkaar.
Moeder Sheindla overleed in 1944 in Rusland, het familieverhaal vertelt dat dit van verdriet was om het onbekende lot van haar kinderen die in Frankrijk waren gebleven. De oudste zoon Hermann is de enige van de tien kinderen die de oorlog niet heeft overleefd. Hij werd opgepakt in Frankrijk en is vermoord in Auschwitz. Moeder en zoon worden beide als slachtoffers van de Holocaust vermeld. Op de website van Fulda staat bij moeder Wygoda 1945 en Polen vermeld, in het landelijke gedenkboek van Duitsland staat bij haar 0-0-1945 vermeld en Rusland. Vader Wygoda overleefde de oorlog maar werd wel gedeporteerd naar het ghetto in Minsk.
In 1933 was Israel dus naar zijn tante verhuisd en een jaar later ging hij naar Nederland. Waarom dit gebeurde is niet bekend en ook niet hoe lang hij precies bij zijn tante woonde. Hij kwam als enige van het gezin naar ons land. Volgens een document uit het archief van de Rijksvreemdelingendienst kwam hij op 1 november 1934 aan in Nederland. Hij verbleef vanaf 10 november 1934 bijna twee jaar in Haarlem in Pollatz, een kindertehuis dat door Manfred en Lili Pollatz was opgericht, bedoeld voor Duitse kindvluchtelingen. Israel had de Poolse nationaliteit maar was in Duitsland geboren. In 2023 nam Anja Hollaender contact met ons op naar aanleiding van deze pagina. Zij schreef samen met Isobel Wijnberg een boek over de familie Pollatz en het kindertehuis in Haarlem. Drie nieuwe foto’s van Israel zijn door dit contact bekend geworden. Ze zijn onderaan bij het foto-overzicht toegevoegd, met toestemming.
Op 14 september 1936 ging Israel naar Leiden, naar het Joods Weeshuis aan de Roodenburgerstaat, bijna 13 jaar oud op dat moment. Uit de periode van het weeshuis zijn een paar foto’s van hem bekend. Twee van die foto’s staan in het foto-album van Lotte Adler. Een vriendin van Lotte vertelt later in een interview dat Israel het vriendje was van Lotte.
In zijn Leidse jaren ging Israel naar de ambachtschool en hij kreeg daar een opleiding tot timmerman.
Pieter de Vries, een andere jongen uit het weeshuis die de oorlog heeft overleefd, vertelde in een interview aan Leonard Kasteleyn ‘….dat Israel iemand was die je wijze raad kon geven’. (Bron: Leonard Kasteleyn).
Israel ging op 2 maart 1941 naar Kibboets Beverwijk in Velsen, hij was toen achttien jaar. Dit werd betaald door Dath Waärets – de Vereniging tot behartiging van de belangen van Misrachistische (oostelijk) Chaloetsiem (pioniers) in Nederland. Dit was dus een vereniging die Palestina-pioniers opleidde. Op het formulier van de vereniging staat bij de vraag ‘Al dan niet Zionist’ als antwoord geschreven: ‘ja, misrachiet’. (Bron: Rijksvreemdelingendienst)
Over het leven in die Kibboets is een gelijknamig boek geschreven door Saskia Sluiter. Een jaar later werd deze Kibboets opgeheven, op last van de bezetter, in het kader van de ontruiming van de kuststreek, aldus Sluiter. Volgens haar boek zijn vermoedelijk in maart 1942 de laatste bewoners naar een andere kibboets in Laag-Keppel vertrokken, op eigen gelegenheid. Was Israel daar ook bij? Volgens de lijst van Laag-Keppel niet. Waarschijnlijk is hij net daarvoor weggegaan. De bewoners in deze laatste fase staan op een briefje vermeld dat terug te vinden is in het politiearchief van de gemeente Velsen. Israel staat wel op dát lijstje, maar volgens de burgerlijke stand verhuisde Israel eind februari naar Amsterdam, eerst naar het Merwedeplein en in mei van dat jaar naar de Jekerstraat. Ook schrijft Israel later zelf dat hij in Nederland in de plaatsen Haarlem, Leiden, Beverwijk (Velsen), Amsterdam is geweest, geen Laag-Keppel. De burgerlijke stand van Amsterdam schrijft hem in 1946 uit met de opmerking VOW, vertrokken naar onbekende woonplaats.
Op 30 augustus 1942 kwam Israel als gevangene (*) terecht in een kamp in Rivesaltes in het zuidoosten van Frankrijk. Wat hieraan is voorafgegaan is vooralsnog onbekend. Hij werd in dat kamp van het transport van 14 september naar Auschwitz uitgezonderd vanwege zijn zogenaamde Russische nationaliteit. Hij mocht blijkbaar het kamp weer verlaten op 14 september. Er is ook een ander document uit september 1942 waarin staat dat hij door de Franse politie in Châteauroux wordt gezocht. Hij staat vermeld in een lijst van zo’n dertig ‘israelites etrangers’. Zoon Tsvi vertelde dat zijn vader in Frankrijk heeft deelgenomen aan het verzet. ‘According of what I knew about my father, he was « anarchist », leftist, contestatory and humanist, didn’t hesitate to struggle for what he considered « fundamental rights ». He maintained his link with resistance in France, he was an active resistant in France, according him and all his family.’
Uit documenten uit het archief van de Rijksvreemdelingendienst blijkt dat Israel in 1955 een visum aanvroeg voor Nederland. Hij deed in korte tijd meerdere pogingen en in het ene staat juni 1942 en in het andere juli 1942 als tijdsaanduiding tot wanneer hij in Nederland had gewoond. Hij vroeg een visum aan omdat hij nog steeds een Poolse vluchteling was en hij kreeg het niet voor elkaar een definitieve vestigingsvergunning te krijgen in Frankrijk. Het leven in Frankijk was erg moeilijk. Bij de eerste aanvraag zit een persoonlijke brief die hij in februari 1955 heeft geschreven, in het Nederlands. Die taal was hij in al die jaren nog niet verleerd.
Enkele regels uit die brief: ‘Want u kunt u wel voorstellen dat alles wat mij sinds enige jaren in Frankrijk overkomen is, in volledige tegenstelling ligt met wat er door Franse regeringen beloofd, getekend en elders bekrachtigd werd. Ik was toen op ’t laatst in een situatie waar de Franse justitie – autoriteiten – niet meer mee konden werken met de autoriteiten van binnenlandse zaken. Ik leg u een uittreksel voor van een besluit van het hof van Bastia, waar gezegd wordt dat niemand het recht had mijn verblijfrecht te beperken, nadat dit door bepaalde wetten verboden was. … Als ik niet zonder geld zou zijn gebleven, had ik in Frankrijk doorgehouden. Maar ik kwam aan de grens van mijn materiële mogelijkheden. … Ik geloof dat ik gemakkelijk een baan zal vinden, hetzij als timmerman, bouwkundig tekenaar (diploma’s van de ambachtschool in Leiden), chauffeur, vertaalkundige, handelsvertegenwoordiger of wat ook op zou komen. In de hoop dat alles van belang zijnde te hebben (kort) uitgelegd, teken ik met alle eerbied.’
Helaas, het lukte hem niet om hiermee een visum te krijgen, ‘geen termen aanwezig’ staat er op het document, dat zoiets betekent als dat er geen grond was om een visum te verlenen. Een nieuwe poging korte tijd later, gepaard met een uitnodiging voor een gesprek bij de Nederlands Israëlitisch Kerkgenootschap te Amsterdam voor een mogelijke betrekking, werd eveneens afgewezen. De RVD had contact opgenomen met het consulaat in Antwerpen en dat leverde een negatief advies op.
De laatste stukken in het archief zijn uit 1957. Opnieuw een visumaanvraag, nu vanuit Frankfurt. Israel vroeg eind juni toestemming om enkele dagen Nederland te bezoeken om documenten te verzamelen, ’ten behoeve van reparaties voor schade door de nazi-regering’. Deze keer ontving hij toestemming om Nederland te bezoeken voor 8 dagen. Hij was van plan om Amsterdam, Haarlem, Beverwijk, Den Haag en Leiden te bezoeken. Op de notities van telefoongesprekken tussen de RVD en de politie van Amsterdam en Leiden op 8 en 9 juli bleek Israel niet gesignaleerd te zijn maar men ziet er wel op toe dat hij zal vertrekken. Dit gebeurde twaalf jaar na de oorlog. Bij zijn nationaliteit stond ook deze keer nog weer vermeld ‘Pools vluchteling’.
Zijn zoon Tsvi kende deze verhalen van zijn vader niet of nauwelijks. Wat hij wel weet is dat Israel later in het jaar 1957 naar Israël emigreerde. Daar ontmoette hij voor het eerst in zijn leven zijn jongste zusje Lea. Ook kreeg hij in Israël eindelijk een paspoort en kwam er een einde aan zijn leven als vluchteling. Israel trouwde daar ook, maar keerde na ongeveer 10 jaar weer terug naar Frankrijk. Hij kreeg drie kinderen.
In 1993 overleed hij plotseling, aan een hartinfarct. Hij woonde toen in Parijs. Israel Wygoda werd 69 jaar.
Leiden, 2021-2023 – Barbera Bikker
* N.a.v. contact met de Mémorial de la Shoah uit Parijs zijn in dit kader eind juli 2023 enkele documenten opgevraagd, bij eventuele nieuwe informatie zal dit tzt worden toegevoegd.
Foto’s en brieven van Israel Wygoda:
Israel (8 jaar), rechts en zijn broer Aaron (6 jaar) (1930 of 1931)
(Bron en met toestemming op deze website geplaatst: familie Israel Wygoda)
Familie Wygoda. Mogelijk net voor het vertrek vanuit Fulda. Israel staat helemaal links op deze foto. Datering circa 1930 (1932 is waarschijnlijker).
(Bron en met toestemming op deze website geplaatst: familie Israel Wygoda)
Israel Wygoda (circa 1933)
(Bron en met toestemming op deze website geplaatst: familie Israel Wygoda)
Israel in 1935, vooraan helemaal links, met bril. Een foto uit de Pollatz jaren, met dank aan Anja Hollaender.
Israel in 1936 links, met bril, krijgt les van Lili Pollatz. Idem met dank aan Anja Hollaender.
Israel in de Pollatzjaren, helemaal rechts, met bril. Idem met dank aan Anja Hollaender.
Israël Wygoda, 1938 (album Levisson)
Brief Israel Wygoda voor de 60ste verjaardag van Leo Levisson (album Levisson)
De pagina in het fotoalbum van Lotte Adler met twee foto’s van Israel.
Een grotere versie van de bovenste foto uit het fotoalbum hierboven genoemd.
Een grotere versie van de andere foto van Israel uit het fotoalbum hierboven genoemd.
Israel Wygoda – de foto zat bij een formulier uit begin 1941.
Dezelfde bril als uit 1938, maar een andere dan op de foto hieronder.
(bron: Archief Rijksvreemdelingendienst).
Israel Wygoda, 1941 (album Nathan Italie)
Israel Wygoda (datum: onbekend, inschatting 1944)
(Bron en met toestemming op deze website geplaatst: familie Israel Wygoda)
Pasfoto van Israel (circa 1954, de foto werd ook bij de visumaanvragen van 1955 gebruikt).
(Bron en met toestemming op deze website geplaatst: familie Israel Wygoda)
Trouwfoto Israel Wygoda (1961)
(Bron en met toestemming op deze website geplaatst: familie Israel Wygoda)
Israel met een van zijn kinderen (1966/1967)
(Bron en met toestemming op deze website geplaatst: familie Israel Wygoda)
Wij hebben ons best gedaan om deze informatie te checken en de bronnen te achterhalen. Mocht u desondanks correcties of aanvullingen hebben, dan vragen wij u om contact op te nemen met de redactie via webmaster@herdenkingleiden.nl
Language: English